W moich badaniach trafiam niekiedy na określenia wykonywanego zawodu, wymagające dzisiaj objaśnień:
Arendarz, ekonom, gospodarz, gumienny, karbowy, kątnik, komornik, kumornik, kowal gromadzki, okupnik, owczarz, parobek, pisarz, posesor, powroźnik, rataj, włodarz, włościanin, zagrodnik
ARENDARZ
Dzierżawca, który brał majątek w arendę (dzierżawę).
EKONOM
Urzędnik dworski, na folwarku nadzorował pracę chłopów pańszczyźnianych, roboty rolne. Z jednej strony – miał zaufanie pana we dworze, z drugiej zaś – nie był lubiany we wsi jako bat pański. Ekonom był rządcą na jednym folwarku.
GOSPODARZ
Kmieć pełnorolny — najczęściej posiadał jednołanowe gospodarstwo (1 łan = około 17 ha).
Prowadził gospodarstwo pozwalające utrzymać siebie i rodzinę bez konieczności dorabiania u innych.
GUMIENNY
Zobacz: WŁODARZ
KARBOWY
Urzędnik dworski niżej w hierarchii od ekonoma. Gospodarz gumienny, zwany także w różnych okolicach karbownikiem, gumiennym lub włodarzem, który rejestr na karbach utrzymuje. Karbowy miewał dawniej laskę czworokanciastą, by na czterech jej bokach mógł karbić czyli zacinać karby. Laskę taką zwano „karbem” lub „karbą”.
KOMORNIK, KUMORNIK, KĄTNIK
Szlachcic, siedzący na jednej wiosce, nie miał za co utrzymywać dworzan, miał zatem „komorników“, którymi byli chłopi bezrolni, pozostający na usługach dziedzica za otrzymywaną komorę, ogród i inne dogodności. Takich komorników spotykamy zarówno w XVI jak i XIX wieku, nie tylko u szlachty, ale nawet i u bogatszych kmieci, obyczaj bowiem, modyfikując się odpowiednio do zamożności warstw, przenikał w ciągu wieków od góry do podstaw cały ustrój społeczny.
KOWAL GROMADZKI
Zasada działalności kowala gromadzkiego opiera się na wzajemnej umowie między rzemieślnikiem i gromadą. Zasadniczy profil jego pracy – to usługi dla mieszkańców danej wsi.
Wchodzi tu głównie w grę podkuwanie koni oraz roboty reperacyjne narzędzi rolniczych. W znacznie mniejszym stopniu wykonywanie nowych przedmiotów.
Z tej grupy rzemieślników wywodzą się kowale płacący feudałowi daniny w produkowanych przez siebie wyrobach.
W okresie gospodarki czynszowej w średniowieczu byli oni traktowani w zasadzie jak chłopi, posiadali własne gospodarstwo, a praca w kuźni stanowiła zajęcie dodatkowe, pozwalające zresztą niektórym z nich na znaczne wzbogacenie się i rozwinięcie swego gospodarstwa. Na ogół w tym okresie powinności jego wobec właściciela ograniczają się do płacenia czynszu bez odrabiania pańszczyzny.
W późniejszym okresie, w związku z rozwojem folwarków i zwiększeniem wymiaru pańszczyzny, kowal gromadzki ma coraz mniejsze szanse utrzymania się. Przechodzi albo do pracy w folwarku, stając się kowalem dworskim, albo pracę swoją wykonuje wyłącznie dorywczo.
Opierając się na materiale etnograficznym, możemy ustalić, jak mogły wyglądać wzajemne zobowiązania kowala i gromady.
Otóż jeszcze na początku XX wieku istnieli kowale gromadzcy, którzy byli osadzani przez wieś w kuźni stanowiącej jej własność. Narzędzia natomiast były na ogół własnością kowala. Opał zakupywała wieś sama lub wspólnie z kowalem. Surowiec bądź dostarczał zainteresowany klient, bądź nabywał kowal.
Kowal gromadzki był zobowiązany do wykonywania pewnych prac bezpłatnie lub za opłatą bardzo niską. Było to na przykład okuwanie wozów. Inne prace nieobjęte umową wykonywał już za pełną odpłatnością. W zamian za swoją pracę otrzymywał ze strony wsi świadczenia w naturze.
Jeśli ponadto użytkował kawałek ziemi, to pracować mógł na niej tylko w tym czasie, w którym nie było pracy kowalskiej. Ogólnie należy stwierdzić, że pozycja ekonomiczna kowala w tych warunkach była raczej dobra, natomiast społecznie był on znacznie niżej ceniony niż gospodarz. Wydaje się, że analogicznie sprawy te mogły wyglądać i w średniowieczu. Mogło to być jedną z przyczyn dążenia ówczesnych kowali do zorganizowania gospodarstwa na miarę kmiecia.
Według:
- Bogusław Gierlach – „Kowalstwo mazowieckie XIII-XVIII w.” Ciechanów 1972 – wydał Mazowiecki Ośrodek Badań Naukowych, Stacja Naukowa w Ciechanowie
- Henryk Samsonoowicz – „Rzemiosło wiejskie w Polsce XIV-XVI w.”, PWN, Warszawa 1954
OKUPNIK
Chłop pańszczyźniany opłacający okup, jak w Królestwie Polskim aż do ok. 1848 roku (ukaz o oczynszowaniu) nazywano czynsz płacony w zamian za odrabianie pańszczyzny.
OWCZARZ
1. ‘pasterz owiec’,
2. ‘ten, co utrzymuje, hoduje wielkie stado owiec’,
3. Słownik Lindego z 1809 roku przy haśle owczarek, owczarczyk podaje definicję: ‘podpasterz, czeladnik owczarski, der Schäferknecht’: „Owczarze do pomocy dobrych sobie powinni dobrać owczarczyków”. „Żebyś mi innego owczarka wyszukał do moich owiec”.
4. Owczarze – w opowieściach zebranych w okolicach Michowa, powiat lubartowski, wydane jako „Dziwy spod strzechy i wierzbowej dziupli” w 2005. Bardzo ciekawe!!!
5. „…jagnięta, kruche, wdzięczne i nowe, są naprawdę białe. Spoczywający na nich odblask świętości sprawia, że zdają się być uosobieniem niewinnej krasy ziemi, nieskażonej jeszcze grzechem.
Czuwający nad stadem owczarz bywa stary i z reguły mądry. Do niedawna zawód owczarza łączył się automatycznie z pojęciem znachora. Owczarz bywał charakternikiem i lekarzem. Umiał zdjąć paskudnika z oka krowy i pypeć z języka kury. Znał się na urokach, mógł je zadać. Jasne, że był szanowany. A w górach, ileż obrzędów towarzyszyło niegdyś pierwszemu wygnaniu owiec na hale!” [Zofia Kossak-Szczucka — Rok Polski]
PAROBEK
Robotnik gospodarski lub dworski.
Parobczane gospodarstwo: W konstytucji Księstwa Warszawskiego utworzonego przez Napoleona I w r. 1807 zniesione zostało poddaństwo, w wielu folwarkach, gdzie przy dworze nie było wsi z dostateczną pańszczyzną, szlachta wprowadziła tzw. gospodarstwa parobczane, tj. obrabiane czeladzią godzoną rocznie. Parobków żonatych godzono na ordynarię (naturalia, oraz przydział zagonu pod kartofle) i zasługi, fornali bezżennych na zasługi i stół dworski. W pierwszej połowie XIX w. gospodarstwo parobczane było synonimem postępowości w rolnictwie. [według: Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa 1900-1903, t. III s. 322-23]
PISARZ
W dobie analfabetyzmu niemal powszechnego pisarzem było łatwiej zostać niż obecnie: wystarczało po prostu umieć pisać. Na przykład pradziadek Idzi był pułkowym pisarzem.
POSESOR
Dawniej: posesjonat. Właściciel dóbr, posiadacz ziemski, właściciel wsi, folwarku itp.
Posesor dzierżawny – dzierżawca majątku ziemskiego, został tymczasowym właścicielem (nie dziedzicznym), obejmując dzierżawę.
Posesor zastawny – został tymczasowym właścicielem (nie dziedzicznym), udzielając pożyczkę z zastawem, zabezpieczeniem majątku, który do czasu spłaty przechodził w użytkowanie pożyczkodawcy.
POWROŹNIK
Po rosyjsku: выревщик, канатный мастер
Rzemieślnik wyrabiający powrozy, liny, sznury poprzez splatanie lub skręcanie kilku oddzielnych sznurów; najczęściej z pasów skóry lub włókien konopi, sizalu, manili, juty i innych.
Synonimy: linarz, żylarz.
RATAJ
Oracz, ekonom, rządca, chłop
WŁODARZ
Włodarze spełniali obowiązki dzisiejszych gumiennych i karbowych, a piszący to pamięta jeszcze, jak ojciec jego, zanim oczynszował włościan swoich w r. 1859, wybierał zawsze jednego z uboższych, ale uczciwych i roztropnych włościan na „włodarza”, który latem dozorował w polu robotników a zimą młocki w stodole i innych robót na gumnach, nazywany stąd często „gumiennym”. [wg Glogera, 1903]
WŁOŚCIANIN
Należy do warstwy społecznej włościan, czyli chłopów.
ZAGRODNIK
Prowadzi gospodarstwo (ma zagrodę), ale niezbyt dużej wielkości i musi jeszcze imać się innych prac.