O genealogii

Spis treści:

Genealogia może być jedną z dziedzin zainteresowań, hobby, sposobem na długie zimowe wieczory, jednak nie do przecenienia jest jej rola w tworzeniu historii najnowszej.

Fakty genealogiczne

Każda postać pojawiająca się w naszym drzewie ma trzy podstawowe cechy:

  • urodziny – choćby lata podane w przybliżeniu, choćby okolica, w której prawdopodobnie ów ktoś mógł się urodzić
  • śmierć – choćby lata podane w przybliżeniu, choćby okolica, w której prawdopodobnie ów ktoś mógł zakończyć swój żywot lub informacja, że nadal żyje
  • pokrewieństwo lub powinowactwo – czyj to brat, czyj mąż, czyj ojciec, czyja siostra, żona, matka…

Genealoga interesuje wszystko o badanej osobie:

  • szkoły,
  • miejsca pracy,
  • miejsca zamieszkiwania,
  • dłuższe wyjazdy, emigracja, zsyłka, niewola
  • posiadane nieruchomości
  • herby, ordery, dyplomy

Każda z tych informacji przybliża nam te osoby i tworzy historię rodzinną.

Rzetelność genealoga

Pamiętajmy jednak zawsze: genealog musi być uczciwy i rzetelny. Każdy powinien być uczciwy, wiem, to truizm. Genealog jednak współtworzy historię, dlatego powinien mieć solidne morale.
Jeśli ktoś zapisuje wszystko, co wie albo co mu się wydaje, to tworzy jedynie opowieść. Dlatego genealog musi znajdować potwierdzenie wyników swoich badań.

Genealogia polega na zbieraniu dokumentów, dowodów rozmaitych zdarzeń. Każdy fakt genealogiczny musi mieć potwierdzenie w wiarygodnym źródle. Kiedy genealog trafia na wątpliwe źródło, musi odnotować wszelkie wątpliwości. Najbardziej wątpliwym źródłem jest ludzka pamięć.

Obok informacji niepewnej, nieposiadającej wiarygodnego źródła, warto zanotować, skąd się o czymś dowiedzieliśmy. „Opowieść wujka Tadeusza” to też jest źródło.

Wiarygodność źródeł

Z drugiej strony – każde źródło może zawierać nieścisłości, a nawet błędy. Najlepsze są źródła pisane – urzędowe itp. – które jednak były tworzone przez ludzi omylnych, jak ja i ty. Im dawniejsze dokumenty, tym są częściej mało precyzyjne, wręcz błędne.
Trzeba sobie zdawać sprawę, że osoba spisująca akt – pisarz czy wikary – nie była przez nikogo sprawdzana, a często osoby najbardziej zainteresowane aktem były po prostu niepiśmienne, więc nawet nie mogły sprawdzić, co zapisano. Piszący mógł więc czegoś nie dosłyszeć, coś przekręcić, coś dodać – czy to niechcący, czy choćby dlatego, że kogoś nie lubił…
Obecnie systemy komputerowe prawie uniemożliwiają przekręcanie nazwisk, co jeszcze 100-200 lat temu było nagminne.

Przyjąć można, że najbardziej dokładne dane znaleźć można:

  • data i miejsce urodzin oraz imię dziecka i imiona jego rodziców (w przypadku dziecka panieńskiego – imię i nazwisko matki) – w akcie urodzin ;
  • data i miejsce ślubu, imiona i nazwiska kawalera i panny, oraz ich wiek – w dokumentach zawierania ślubów; w przypadku powtórnych ślubów (wdowa lub wdowiec) nazwiska i wiek już bywają nieścisłe;
  • data i miejsce zgonu – w akcie zgonu, który często podaje wiek zmarłego w dużym przybliżeniu
  • koligacje rodzinne podawane w różnych dokumentach bywają nieznane lub po prostu wzięte z powietrza

Porady: osoby o tym samym imieniu i nazwisku

W rodzinie zdarzają się osoby o tym samym imieniu i nazwisku – i co wtedy zrobić, aby uniknąć nieporozumień? Jest kilka sposobów:

  • Podawanie drugiego imienia: z dwóch Janów Nowaków jeden to Jan Paweł Nowak, drugi – Jan Piotr Nowak.
  • Dodawanie numeracji (tylko do celów naszych badań): Jan I Nowak, Jan II Nowak itd.
  • Dodawanie miejscowości: Jan Nowak z Wólki, Jan Nowak z Dąbrówki
  • Podawanie imienia ojca: Jan Nowak syn Macieja, Jan Nowak syn Stanisława

Trzeba tylko pamiętać o konsekwentnym uzupełnianiu określeń Jana.

Porady: różne nazwiska w jednej rodzinie

Z drugiej strony – zdarzają się osoby o różnym nazwisku, jednak z tej samej gałęzi rodowej.
Po pierwsze: w wielu sytuacjach język pozwala na zmianę nazwiska kobiet i dzieci poprzez zmianę końcówki a nawet przez przekształcenie rdzenia nazwiska. I tak może się okazać, że w rodzinie Nowaków występują np. cztery formy nazwiska:
Jan Zięba, Maria Ziębowa lub Ziębina, Maciej Ziębak, Anna Ziębianka lub Ziębówna,
albo
Jan Skarga, Maria Skarżyna, Maciej Skarżak, Hanna Skarżanka.
To spore utrudnienie dla genealogów.
Większość z nas radzi sobie w ten sposób:
Przyjmujemy dla wszystkich to samo nazwisko (tu: Zięba), jednak notując inne formy.

Po drugie: z różnych powodów, najczęściej w wyniku błędu w zapisie powstają tzw. oboczności. Może się więc okazać, że nasz Jan Zięba ma rodzonego brata, który nazywa się Piotr Ziemba.
Tego typu przekształcenia zdarzają się notorycznie podczas dawniejszych emigracji – w nowym kraju stare nazwisko zapisano inaczej i tak już zostało. Mój znajomy Bill Rushin miał dziadka i stryjów o nazwisku Rusin – rodzina wyemigrowała z Podhala do USA i, jak mawiał Bill, jego ojca zapisywał na liście inny urzędnik.
To również genealog powinien uwzględnić w swoich zapisach.

Po trzecie: celowe zmiany nazwisk z różnych powodów.

  1. Zmiana nazwiska po zmianie stanu cywilnego – na ogół żona przyjmuje nazwisko męża, choć bywa odwrotnie; znam nawet przypadek, gdy kobieta po rozwodzie pozostała przy nazwisku I męża, zaś jej II mąż przyjął to jej nazwisko (w tym przypadku zarówno panieńskie nazwisko kobiety, jak i nazwisko II męża po prostu gorzej brzmiały w nazwie firmy i taki wybór miał sens).
  2. Zmiana nazwiska po zmianie statusu społecznego – dawniej zdarzało się, że nadanie szlachectwa łączyło się z przekształceniem nazwiska – np. Jan Kłos zaczął się pisać Jan Kłosowski i takie nazwisko nadał synom.
  3. Przed wiekiem XX, kiedy dopiero wprowadzano urzędowy obowiązek noszenia nazwisk, ludzie posługiwali się głównie imionami uzupełnianymi różnymi przydomkami. Przydomki (a później nazwiska nietrwale jeszcze przywiązane do rodziny) pochodziły od wykonywanego zawodu, od miejscowości, od cechy charakterystycznej itp.
    Jednak w życiu bywa różnie – ludzie zmieniali zawody, przeprowadzali się itd. Dlatego może się okazać, że XVIII-wieczny Jan Kołodziej pod koniec życia znany był jako Jan Bednarz, zaś Piotr z Górek, zwany Piotrem Góreckim, po przeprowadzce do Wólki znany był jako Piotr Wolski.
  4. Po II Wojnie światowej częste bywały przypadki zmiany nazwisk związane z działalnością w konspiracji. Ludzie zmieniali nazwiska z pseudonimów konspiracyjnych na rodowe lub odwrotnie.
  5. Częste były też zmiany nazwisk żydowskich i zagranicznych, mające na celu spolszczenie obcego brzmienia. Pracowałam dawno temu z Ignacym Bukowskim, który ponoć przed wojną nazywał się Icek Bukower. Wielu Jabłońskich ma przodków Apfelbaumów itp.
Podziel się